Prelegenci

Iwona Brandys

„ Artyści nieprofesjonalni” w orbicie przemysłowego Jaworzna. Z cyklu: Dziedzictwo artystyczne miasta Jaworzna na pograniczu śląsko-małopolskim, cz. III.

Historyk sztuki ( IHS Uniwersytet Jagielloński) kustosz muzealny, pracownik Muzeum Miasta Jaworzna, a także, plastyk- specjalizacja wystawiennictwo. Autorka dwóch programów naukowo-badawczych z zakresu dziedzictwa artystycznego miasta Jaworzna i historii polskiej scenografii prowadzonych w ramach pracy doktorskiej.
Autorka licznych wystaw, publikacji, programów edukacyjnych i inicjatyw o charakterze interdyscyplinarnym m.in. z pogranicza historii sztuki, muzealnictwa, etnologii, krytyki artystycznej i scenografii. Dotychczasowa tematyka prac z zakresu dokumentacji i popularyzacji dziedzictwa artystycznego miasta Jaworzna i pogranicza śląsko-małopolskiego dotyczyła sztuki sakralnej, dziedzictwa przemysłowego i architektonicznego, historii amatorskiego ruchu artystycznego oraz sztuki ludowej. Autorka aranżacji wystawienniczych i rekonstrukcji historycznych, a także dokumentalistka i popularyzatorka tradycyjnego, rzemiosła artystycznego.

Jacek Cwetler

Amerykański sen Johna D.Rockefellera w Czechowicach i Dziedzicach

Historyk, archiwista, muzeolog, regionalista, nauczyciel, przewodnik kustosz Izby Regionalnej w Czechowicach-Dziedzicach pracownik Miejskiego Domu Kultury w Czechowicach-Dziedzicach prezes Towarzystwa Przyjaciół Czechowic-Dziedzic (były) autor książek i publikacji, w tym m.in. „Czechowice i Dziedzice na starej pocztówce” (współautor Piotr Szczepanek), ” 95 lat klubu MRKS Walcownia Czechowice”, „Vacuum Oil Company w Czechowicach” (rkp), etc.redaktor i publicysta miesięcznika „Tramwaj Cieszyński” autor tekstów w „Kalendarzu Beskidzkim” autor wykładów i prelekcji o historii Czechowic-Dziedzic, Zabrzega, Ligoty, Bronowa oraz o ich mieszkańcach. Propagator dziejów Śląska Cieszyńskiego Pracował na Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie i w krakowskim Teatrze Lalki i Aktora „Groteska”.

Robert Garstka

Zmiany i trwanie kultury górniczej na przykładzie wybranych miejscowości Zagłębia Dąbrowskiego

Pracownik Regionalnego Instytutu Kultury w Katowicach, fotograf, etnograf, regionalista. Członek Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Społeczny opiekun zabytków. Dwukrotnie uhonorowany nagrodą oraz wyróżnieniem Miasta Będzina za osiągnięcia w dziedzinie twórczości artystycznej oraz upowszechniania i ochrony kultury oraz nagrodą Starosty Będzińskiego za Osiągnięcia w Dziedzinie Twórczości Artystycznej, Upowszechniania i Ochrony Kultury. Wyróżniony przez Związek Kombatantów Odznaką Zasłużony dla Związku Kombatantów RP i BWP za dokumentację zdjęciową do publikacji „Miejsca pamięci w Będzinie”. Autor książki „Będziński pejzaż frasobliwy”, oraz albumów fotograficznych „Dom wieczności”, „Przydrożni świadkowie wiary” i „Świat obok nas. Obrzędowość doroczna w województwie śląskim”. Współpomysłodawca badawczych projektów etnograficznych: „Tropem Kolberga”, „Tropem Badaczy Zagłębia Dąbrowskiego” oraz „Mapa Obrzędowa Górnego Śląska”.

Adam Hajduga

Szlak Zabytków Techniki województwa śląskiego jako dobra praktyka upowszechniania dziedzictwa kultury przemysłowej

Kierownik referatu promocji dziedzictwa przemysłowego w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Śląskiego. Wiceprezydent European Route of Industrial Heritage (ERIH), największej w Europie sieci współpracy zabytków techniki dostosowanych do potrzeb turystyki i kultury, będącego od 2019 r. Europejskim Szlakiem Kulturowym Rady Europy. Posiada tytuł doktora w zakresie socjologii, nadany przez Uniwersytet Śląski w Katowicach. Jego zainteresowania, zarówno badawcze, jak i praktyczne skupiają się wokół problematyki zarządzania zasobami dziedzictwa kultury przemysłowej.

Bolesław Kosowski

Załozyciele Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce Fablok w Chrzanowie

Urodzony 11.11.1949 w Opolu. Absolwent Wydziału Mechanicznego Politechniki Krakowskiej z 1974 roku.

Długoletni pracownik Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce „FABLOK S.A. w Chrzanowie. Od 1.03. 1975 członek Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników Polskich. Przez trzy kadencje (12 lat) był członkiem Komisji Historycznej SIMP. Pisze o Historii chrzanowskiej fabryki lokomotyw i jej pracowników. Artykuły są zamieszczane w lokalnej prasie i Zeszytach Rydzyńskich wydawanych przez Komisję Historyczną SIMP. Czynnie działał przy wprowadzeniu na Zamek SIMP w Rydzynie tablicy ku pamięci pierwszego po wojnie dyrektora fabryki – Janusza Baurskiego.

Początek chrzanowskiej fabryki lokomotyw jest związany z faktem odzyskania po 123 letniej niewoli przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku.

Zapewnienie obywatelom warunków życia wymagało stworzenia racjonalnej gospodarki. Kolejnictwo miało w tym przedsięwzięciu odegrać ważną rolę, a było to niezwykle trudne, gdyż w granicach odrodzonej Polski, o ile większe miasta były dobrze skomunikowane liniami kolejowymi to dramatycznie brakowało taboru – lokomotyw i wagonów.
Lokomotywy znajdujące się na obszarze Państwa Polskiego pochodziły z trzech źródeł:

– pozostawione przez zaborców
– otrzymane w ramach kontrybucji
– (odszkodowań wojennych)
– zakupione w ramach importu

Ale były to niewystarczające ilości, gdyż w ostatnich miesiącach wojny zaborcy wycofywali tabor na swe ziemie macierzyste, otrzymane w ramach kontrybucji parowozy bardziej kwalifikowały się na złom niż do eksploatacji, a na import brakowało dostatecznej ilości środków finansowych.
Konieczność istnienia fabryki była bezsporna, lecz rozwiązanie pogarszał fakt, że dotychczasowi zaborcy nie budowali na ziemiach polskich fabryk lokomotyw a swoje mieli odległe od granic Polski od 240 do 1100 km. Były to fabryki zlokalizowane w Ługańsku, Charkowie, Elblągu, Szczecinie, Berlinie, Kassel i Wiedniu, lecz nie wszystkie zarządy tych fabryk były chętne do współpracy.
W tej sytuacji Ministerstwo Kolei Zadeklarowało wolę nabycia 2590 lokomotyw w ciągu 10 lat, co dało asumpt polskim przedsiębiorcom do budowy tych fabryk.
Nowe fabryki miały powstać w Warszawie i Chrzanowie, a w Zakładach Hipolita Cegielskiego w Poznaniu zwiększono powierzchnie produkcyjne.
Przyszła fabryka w Chrzanowie przyznano do wykonania pulę 1200 lokomotyw do wykonania w ciągu 10 lat, czyli miała być zbudowana fabryka o zdolności produkcyjnej 120 lokomotyw w roku.
Zamówienia miały wpływać co rok, a zapłata za nie następowała po komisarycznym odbiorze i przejęciu parowozu przez PKP. Pierwsze parowozy miały być przekazane PKP już w 1922 roku.
Aby to osiągnąć trzeba było w krótkim czasie zbudować fabrykę za bardzo duże pieniądze.
Trzeba było ludzi odważnych, przedsiębiorczych, wybitnych organizatorów, którzy podołają zadaniom. I tacy ludzie się znaleźli. Byli to:

Władysław Piotr Stanisław Leopold
Jechalski Drzewiecki Karłowski Wellisz

1856 – 1927 1865 – 1943 1879 – 1939 1882- 1972

Podczas mojego wystąpienia właśnie o nich będę mówił. Przypomnę lata ich młodości, okres studiów, zainteresowania, a także jaka pamięć o nich zachowała się po 100 latach od omawianych zagadnień.

Adam Kowalski

Hałda w górnośląskim pejzażu kulturowym

Interpretator dziedzictwa kulturowego, edukator, animator kultury, kurator projektów edukacyjnych, artystycznych i społecznych. Absolwent Kulturoznawstwa Uniwersytetu Śląskiego oraz Podyplomowego Studium Menedżerów Kultury Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

W latach 2003-2007 menedżer Śląskiego Teatru Tańca i koordynator Międzynarodowej Konferencji Tańca Współczesnego w Bytomiu. W latach 2008-2011 asystent dyrektora Teatru Rozrywki w Chorzowie. Był pomysłodawcą, kuratorem i producentem projektu Entree dla młodych twórców sztuk performatywnych kontynuowanego w TR do dziś. Był także producentem plenerowych spektakli TR w Parku Śląskim– m.in. „Jesus Christ Superstar” i „Skrzypek na dachu”. W latach 2011-2016 zastępca dyrektora Muzeum Śląskiego w Katowicach i dyrektor Centrum Scenografii Polskiej. W latach 2012-2016 dyrektor artystyczny Festiwalu Nowej Scenografii – jedynej, tak dużej scenograficznej imprezy w Polsce. Festiwal w roku 2013 otrzymał Nagrodę Marszałka Województwa Śląskiego za wydarzenie muzealne roku 2012 w dziedzinie edukacji i upowszechniania dziedzictwa kulturowego. Od roku 2013 prowadził również zajęcia na Wydziale Intermediów i Scenografii Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. Autor idei i współautor scenariusza koncertu „Rasa. Pieśni antracytu”, kurator projektu „Bal-Con” w reż. Marcina Libera. Współpracował również m.in. z Rafałem Urbackim przy projektach „Larmo w Bogucicach”, „Kształt rzeczy” i „Ten dwudziesty pierwszy roczek”. Od stycznia 2017 zastępca dyrektora Regionalnego Instytutu Kultury w Katowicach. Kurator projektów społecznych i artystycznych: „Axis Mundi. Piosenki ze środka świata”, „Kultura Dęta” oraz festiwalu Move Your Brass, reżyser widowiska „Tryptyk w czerni i zieleni” poświęconemu relacji człowieka i przyrody na Górnym Śląsku, twórca idei komiksu „Tu byłam, Joanna” poświęconego postaciom Joanny Gryzik i Karola Goduli, kurator festiwalu „Do you speak godka?” oraz projektów badawczych: „Czarna pamięć. Górnicze miejsca pamięci”, „Ślady ognia”. Współpracownik Szlaku Zabytków Techniki oraz Industriady. Producent i autor idei czterech wydarzeń finałowych Industriady. Pomysłodawca utworzenia parku kulturowego w Rudzie Śląskiej. Od października 2019 Dyrektor Muzeum Hutnictwa w Chorzowie w organizacji. Nagrodzony honorowym medalem „Zasłużony dla kultury Polskiej”.

Marian Kwiatkowski

ELEKTROWNIA JAWORZNO I (1898-1998)

Elektrownia przemysłowa uruchomiona w 1898 roku na potrzeby jaworznickich kopalń węgla kamiennego, była jedną z pierwszych elektrowni Galicji. Z racji właściwości złóż węgla jaworznickiego, służyła głównie do zasilania pomp odwadniających kopalnię. Już w 1910 roku uruchomiono tam pierwszy turbozespół. Mechanizacja robót górniczych zwiększała ilość posiadanych turbozespołów. Odzyskanie przez Polskę niepodległości zachęciło lokalne władze do wykupienia z rąk austriackich kopalni i utworzenia spółki: „Jaworznickie Komunalne Kopalnie Węgla SA w Krakowie”, właścicielami jej były miasta Kraków i Lwów oraz konsorcjum polskich banków. Elektrownia kopalniana stopniowo rozszerzała obszar swego zasilania. Momentem znacząco wpływającym na rozwój elektrowni było zamówienie przez Kraków 6 MW mocy. Do jej przesyłu wybudowano linię energetyczną o napięciu 60 kV łączącą elektrownię jaworznicką z elektrownią krakowską, gdzie była rozdzielnia. Wtedy to, rozbudowano elektrownię. W czasie II wojny światowej okupanci rozpoczęli kolejną rozbudowę elektrowni. Wyzwolenie zastało rozpoczętą budowę żelbetowej konstrukcji nośnej kotła. Kontynuowano rozbudowę elektrowni. Oparto ją na dostawach zagranicznych urządzeń. Dopiero w 1952 roku uruchomiono pierwszą, nową turbinę. Rozbudowę zakończono w 1959 roku uzyskując prawie 158 MW mocy. Dalsze modernizacje były prowadzone w ceku poprawy sprawności wytwarzania energii. Rozwój miasta Jaworzna wymusił przekształcenie elektrowni w elektrociepłownię. Po 100 latach istnienia została wyłączona i zburzona.

Rafał Lipiński

Grodziecka wieża ciśnień

Architekt z zawodu, urodzony w Będzinie, gdzie do dnia dzisiejszego mieszka i działa na polu architektury i urbanistyki.
W 2002 I wyróżnienie za udział w studenckim konkursie pn. ” Rewitalizacja terenów byłej cementowni Grodziec ” oraz II wyróżnienie za udział w konkursie na ” Zagospodarowanie Parku Zielona w Dąbrowie Górniczej „.
W 2003 roku udział przy opracowaniu II etapu międzynarodowego projektu ” Studium urbanistyczne zagospodarowania terenu poprzemysłowego Karoliny w Ostrawie „.
W 2004 roku ukończony Wydział Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach z obroną dyplomu pn. „Wielkie krajobrazy lądowe jako ikona czy tylko wyspa krajobrazu postindustrialnego?”.
W latach 2005-2009 praktyka zawodowa w irlandzkim biurze Donal P.Hoare & Associates Architects.
Od 2010 roku własna praktyka zawodowa pod nazwą ” Warsztat Architektury UNREAL 12 ”
oraz projekt multimedialny pn. blacharnia Miejska na temat architektury miasta Będzina.
Od września 2018 r. członek rady Śląskiej Okręgowej Izby Architektów w Katowicach.

Grzegorz Orłowski

Zachodniokrakowski Kompleks Przemysłowy (do 1975 r.)

Po II wojnie światowej władze Polski Ludowej stanęły przed problemem przygotowania planów rozwojowych ośrodków przemysłowych. Cechą gospodarki socjalistycznej było ścisłe planowanie rozwoju ośrodków i okręgów gospodarczych oraz wysokości produkcji przemysłowej. Kluczowe znaczenie w powojennej industrializacji kraju miał przemysł ciężki, zwłaszcza górnictwo i hutnictwo.
W 1953 r. Prezydium Rady Ministrów powołało do istnienia Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP), który miał istotne znaczenie dla całej gospodarki polskiej. W sąsiedztwie wyodrębniono kooperujące z nim sąsiednie okręgi przemysłowe: rybnicki, bielski, zachodniokrakowski, częstochowski i wschodnioopolski. Całość ta stanowiła wspólny konglomerat przemysłowy tzw. Śląsko-Krakowski Zespół Okręgów Przemysłowych (nazywany też czasem w literaturze przedmiotu aglomeracją wielkoprzestrzenną Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego lub aglomeracją okręgów przemysłowych).
Zachodniokrakowski Kompleks Przemysłowy (ZKKP) nazywany też Zachodniokrakowskim Okręgiem Przemysłowym grupował przemysł skoncentrowany w zachodnich powiatach ówczesnego woj. krakowskiego: chrzanowskim, oświęcimskim, olkuskim, wadowickim oraz w Jaworznie. Rdzeniem Kompleksu było dawne Zagłębie Krakowskie, które rozwinęło się na terenie powiatów chrzanowskiego i oświęcimskiego w XIX stuleciu. Badaniem rozwoju Zachodniokrakowskiego Kompleksu Przemysłowego i jego powiązań z innymi ośrodkami zajmował się prof. Lech Pakuła, pracownik Instytutu Geografii WSP w Krakowie.
Po reformie administracyjnej z 1975 r. z przyczyn politycznych zaniechano używania nazwy „Zachodniokrakowski Kompleks Przemysłowy”. Obszar kompleksu został wtedy podzielony i znalazł się w granicach trzech mniejszych województw. Jego centralna część była odtąd nazywana Jaworznicko-Chrzanowskim Okręgiem Przemysłowym. Niektórzy autorzy a zwłaszcza publicyści uznawali ten obszar za część składową GOP, co było jednak błędem merytorycznym, gdyż formalnie nigdy nie dokonano włączenia tego okręgu do GOP.

Jacek Sypień

Rola fabryki naczyń emaliowanych Petera Westena w rozwoju gospodarczym, społecznym i kulturalnym Olkusza w latach 1907-1939

Rola, jaką odegrał Peter Westen (1876-1934) w rozwoju przemysłowym ziemi olkuskiej jest trudna do przecenienia. W 1865 roku Olkusz liczył nieco ponad dwa tysiące mieszkańców. Dopiero przeprowadzenie linii kolejowej przez Olkusz w 1885 roku, a przede wszystkim założenie przez Petera Westena fabryk w Olkuszu (1907 rok) i w Wolbromiu (1908 r.) zapoczątkowało rozwój przemysłu, a co za tym idzie wzrost liczby ludności i rozwój obu miast. W 1928 roku olkuska fabryka Westena zatrudniła 2500 osób, czyli więcej, niż cała ludność Olkusza pół wieku wcześniej. Wraz z budową fabryk, w Olkuszu i Wolbromiu powstały osiedla robotnicze. Przy olkuskiej fabryce działała bezpłatna szkoła powszechna i przedszkole dla dzieci pracowników. Fabryka utrzymywała kino i drużyny piłkarskie „Vesta” , a także założoną w 1918 roku zakładową orkiestrę dętą. Fabryka Westena wspierała działalność olkuskich organizacji społecznych, m.in. harcerstwa i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Po śmierci Petera Westena pracownicy olkuskiej fabryki wystawili mu pomnik. Został on zniszczony podczas wojny. W 2013 roku na olkuskim Starym Cmentarzu zostało odsłonięte popiersie tego zasłużonego dla rozwoju ziemi olkuskiej przemysłowca.

JACEK SYPIEŃ (ur. 1966 r. w Pilicy), historyk i dziennikarz, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego (1991 r., historia). Autor kilkunastu książek i kilkudziesięciu artykułów poświęconych historii regionu. Pracownik Urzędu Miasta i Gminy w Olkuszu (Punkt Informacji Turystycznej). Prezes stowarzyszenia „Zamek Rabsztyn” w Olkuszu. Założyciel i redaktor naczelny czasopisma „Ilcusiana”. Pomysłodawca i organizator licznych konkursów i projektów poświęconych historii regionu. Laureat Olkuskiej Nagrody Artystycznej (2009). Zainteresowania naukowe: historia regionalna; heraldyka, popularyzacja historii.

Marek Szuwarzyński

Górnictwo galmanu w Małopolsce i na Śląsku

Rudy galmanowe – kopalina zawierająca cynk – wydobywana jest na obszarze występowania śląsko-krakowskich złóż rud od XVI w. (była to chronologicznie druga kopalina pozyskiwana z tych złóż, po ołowiance). Przez długi czas używano ją w niewielkich ilościach, jako komponentu w procesie wyrobu mosiądzu. Na początku XIX w. , gdy rozpoczęto wytwarzanie metalicznego cynku, znaczenie galmanu istotnie wzrosło. W trzech sąsiadujących regionach: na Górnym Śląsku, w Zagłębiu Dąbrowskim i w powiecie chrzanowskim, który najpierw był częścią Rzeczpospolitej Krakowskiej, a potem Galicji, rozwinęło się kilka ośrodków hutnictwa cynku, razem dostarczających znaczną część światowej produkcji tego metalu. Większość skupiała się na Górnym Śląsku, gdzie znajdowały się największe złoża rudy i zainteresowany jej przerabianiem kapitał. Można zaryzykować twierdzenie, że w tamtym okresie wytwarzanie cynku z własnych rud było jednym z głównych czynników stymulującym rozwój przemysłu, w tym także górnictwa węglowego.

Wydobycie rud galmanowych kontynuowano do początku lat 90. XX w. – ostatnie przodki były czynne w kopalni Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich. O jego zakończeniu przesądziło wyczerpanie zasobów rudy.